พัฒนาการด้านศิลปะ วัฒนธรรมและภูมิปัญญาของไทย1

1.พัฒนาการของศิลปะไทย

                ศิลปะเกิดจากความคิดสร้างสรรค์ของมนุษย์เพื่อสนองความต้องการทางด้านอารมณ์  จิตใจ  ศิลปะสะท้อนปรากฏการณ์ที่เกิดขึ้นในสังคม  ผลงานศิลปะในแต่ละสังคม  แต่ละยุค  แต่ละสมัย  จึงสามารถบ่งบอกถึงความเจริญ  ความเสื่อมถอย  ความเชื่อ  ค่านิยม  ความสามารถ และสติปัญญาของมนุษย์ในสังคมนั้นๆ  ให้คนรุ่นหลังได้ศึกษาได้นอกเหนือจากบันทึกที่เป็นลายลักษณ์อักษร

                ศิลปะในประเทศไทย  ส่วนใหญ่เป็นศิลปะเกี่ยวกับศาสนา  การแบ่งยุคสมัยของศิลปะจะต้องใช้รูปแบบลักษณะทางศิลปะที่มีลักษณะคล้ายคลึงกันเป็นเกณฑ์ในการแบ่งช่วงสมัย

                การแบ่งยุคสมัยทางศิลปะโดยทั่วไปสามารถแบ่งออกเป็น  2  ช่วงเวลา  ได้แก่  ศิลปะไทย  ก่อนพุทธศตวรรษที่  19  ศิลปะไทยหลังพุทธศตวรรษที่  19  เป็นต้นมา  คือ  ศิลปะซึ่งสร้างขึ้นในวัฒนธรรมไทย

1.1  ศิลปะไทยก่อนพุทธศตวรรษที่  19   (ก่อน  พ.ศ. 1800)

                ศิลปะไทยในช่วงเวลาก่อนพุทธศตวรรษที่  19  เป็นศิลปะที่ถูกสร้างขึ้นในวัฒนธรรมอื่นๆ  ซึ่งต่อมาได้ผสมผสานกันทางวัฒนธรรมจนก่อให้เกิดศิลปะไทยขึ้น  ศิลปะในช่วงเวลานี้  ได้แก่

-                      ศิลปะทวารวดี  (พุทธศตวรรษที่  12-16)

-                      ศิลปะลพบุรี  (พุทธศตวรรษที่  12-18)

-                      ศิลปะอู่ทอง  (พุทธศตวรรษที่  18-20)

-                      ศิลปะศรีวิชัย  (พุทธศตวรรษที่  13-18)

-                      ศิลปะเชียงแสน  (พุทธศตวรรษที่  16-19)

               ศิลปะแบบแรกที่เกิดขึ้นในดินแดนประเทศไทยคือศิลปะทวารวดี  เป็นศิลปะที่เกี่ยวเนื่องกับพระพุทธศาสนานิกายเถรวาทโดยได้รับอิทธิพลจากศิลปะอินเดียในสมัยคุปตะ  ศิลปะสมัยหลังคุปตะ  และศิลปะสมัยปาละ-เสนะ  ตามลำดับ

ธรรมจักรและกวางหมอบ  ศิลปะทวารวดี

ปราสาทหินพิมาย  ศิลปะลพบุรี

                ศิลปะลพบุรีเป็นศิลปะที่มีลักษณะรูปแบบทางศิลปะคล้ายคลึงศิลปะเขมรในประเทศกัมพูชา  โดยสร้างขึ้นทั้งในคติศาสนา  พราหมณ์-ฮินดู  เช่นปราสาทหินพนมรุ้ง

                บริเวณภาคกลางของประเทศไทย  เป็นบริเวณที่มีการผสมผสานทางอารยธรรมมากที่สุดแห่งหนึ่ง  ดังจะเห็นได้จากศิลปะอู่ทอง  ศิลปะอู่ทองเป็นศิลปะที่ได้รับอิทธิพลจากศิลปะทวารวดีและศิลปะลพบุรีมาผสมผสาน

               ทางภาคใต้ของประเทศไทย ได้เกิดศิลปะศรีวิชัยในช่วงเวลาประมาณพุทธศตวรรษที่  13-18  โดยเริ่มแรกอยู่ในบริเวณภาคใต้ของประเทศไทย  แล้วจึงแพร่หลายไปยังภูมิภา๕อื่นๆของประเทศไทย  ลักษณะทางศิลปะได้รับอิทธิพลจากศิลปะสมัยหลังคุปตะและศิลปะสมัยปาละ-เสนะ  ตามลำดับ  ศิลปะศรีวิชัยถูกสร้างขึ้นในคติพระพุทธศาสนานิกายมหายานและศาสนาพราหมณ์-ฮินดู

              ทางภาคเหนือของประเทศไทย  ในช่วงพุทธศตวรรษที่  16  เป็นต้นมาได้เกิดศิลปะเชียงแสนขึ้น  โดยศิลปะเชียงแสนส่วนมากเป็นประติมากรรมและสถาปัตยกรรม  สำหรับประติมากรรมประติมากรรมจะเป็นฝีมือของชาติไทยที่เข้ามาตั้งถิ่นฐานอยู่ในภาคเหนือ  ศิลปะได้รับอิทธิพลจากศิลปะปาละ  พบมากที่เมืองเชียงแสนซึ่งเป็นเมืองสำคัญในระยะนั้น จึงตั้งชื่อศิลปะแบบนี้ว่า  ศิลปะเชียงแสน

1.2.1           ศิลปะสุโขทัย (พุทธศตวรรษที่  19-20  )

ศิลปะสุโขทัยจัดเป็นศิลปะที่มีความงดงามและมีสัญลักษณ์เป็นของตนเองมากที่สุด  โดยเฉพาะการสร้างพระพุทธรูป  ศิลปะสุโขทัยได้รับอิทธิพลจากศิลปะลังกา  ศรีวิชัย  ขอมหรือเขมร  พม่า  ผสมผสานปรับปรุงให้สอดคล้องกับอุดมคติของตนเองอย่างเหมาะสมกลมกลืน และมีอิทธิพลต่อศิลปะแบบอื่นๆ ของไทยในระยะต่อมา

            1.สถาปัตยกรรม  ส่วนใหญ่สร้างขึ้นเนื่องในพระพุทธศาสนา  โดยเฉพาะสถูปเจดีย์มีลักษณะเฉพาะของสุโขทัย  แบ่งเป็นเจดีย์ทรงพุ่มข้าวบิณฑ์  หรือทรงดอกบัวตูม  เป็นเจดีย์สุโขทัยแท้  และเจดีย์ทรงกลมแบบลังกา  พร้อมกับพระพุทธศาสนาลัทธิลังกาวงศ์  เป็นเจดีย์สร้างบนฐานสี่เหลี่ยมยกสูงประดับปูนปั้นเป็นรูปช้าง

เจดีย์ทรงกลมแบบลังกา

                 สถาปัตยกรรมอีกลักษณะหนึ่ง  ได้แก่  พระปรางค์มักจะเลียนแบบปรางค์ในศิลปะลพบุรี  ปรางค์แบบเขมรซึ่งมีอยู่เดิม  แต่ถูกดัดแปลงเป็นปรางค์แบบไทย  คือ  ทรงสูงชะลูดขึ้นกว่าเดิม  มียอดเรียวแหลมเพิ่มลวดลายตกแต่งแบบสุโขทัยเข้าไป  ปรางค์เหล่านี้เดิมเป็นเทวาลัยในลัทธิพราหมณ์  แล้วดัดแปลงเป็นปรางค์ในพระพุทธศาสนา

                 2.ประติมากรรม  พระพุทธรูปสุโขทัยจัดเป็นพระพุทธรูปที่สวยงามที่สุดในบรรดาศิลปกรรมไทยแบบต่างๆ  นิยมสร้างเป็นพระพุทธรูปสี่อิริยาบถ  คือ  นั่ง  นอน  ยืน  เดิน  พระพุทธรูปเดินหรือเรียกกันว่า  ปางลีลา  เป็นพระพุทธรูปที่มีลักษณะเฉพาะของสุโขทัยที่งามที่สุด

พระพุธรูปปางลีลา

                 ในสมัยสุโขทัยมีการทำเครื่องเคลือบดินเผาที่สำคัญอย่างหนึ่งเรียกว่า  เครื่องสังคโลก  กล่าวกันว่าอาจจะนำแบบย่างมาจากจีนหรือช่างไทยเป็นผู้ค้นคิดและพัฒนาขึ้นเอง  เครื่องสังคโลกเป็นเครื่องเคลือบดินเผาเซลาดอนสีเขียวไข่กา  ส่วนมากเป็นเครื่องถ้วยชาม  ผลิตเพื่อใช้ในราชอาณาจักรและส่งเป็นสินค้าออกนอกจากนี้ยังทำเป็นตุ๊กตาและส่วนประกอบตกแต่งอาคารสถาปัตยกรรมพระพุทธศาสนา

                3.จิตรกรรม   จิตรกรรมสมัยสุโขทัยชำรุดไปหมดแล้ว  มีแต่ภาพเส้นที่ยังหลงเหลือให้เห็น  คือ  ภาพสลักลายเส้นบนเพดานในอุโมงค์มณฑปวัดศรีชุม  นอกเมืองสุโขทัย  แกะสลักเป็นเรื่องราวในชาดก  โดยได้รับอิทธิพลจากศิลปะลังกา

                4.นาฏศิลป์และดุริยางคศิลป์   นับตั้งแต่สมัยสุโขทัยได้ปรากฏหลักฐานในจารึกหลักที่  1  ว่า  ชาวสุโขทัยมักจะเล่นดนตรีและนาฏศิลป์ประกอบในงานพิธีและงานนักขัตฤกษ์ต่างๆ  โดยมีการตีประโคมกลอง  การบรรเลงพาทย์  พิณ  และการขับร้อง  ในหนังสือไตรภูมิพระร่วงกล่าวถึงการเต้นรำ  ฟ้อนระบำ  และการบรรเลงเครื่องดีดสีตีเป่าต่างๆ  เครื่องคนตรีดังกล่าวหลายชนิดรับมาจากอินเดีย  จึงสันนิษฐานได้ว่านาฏศิลป์และดุริยางคศิลป์สุโขทัยได้รับอิทธิพลจากศิลปะอินเดียแล้วปรับปรุง  ให้เหมาะสมกับสภาพชีวิตของคนไทย  มีการร่ายรำที่งดงามประกอบเพลงดนตรี  แต่ยังไม่มีการเล่นเป็นเรื่องเป็นราว

                5.วรรณกรรม  วรรณกรรมไทยชิ้นแรกปรากฏขึ้นในรูปของจารึก  ได้แก่  จารึกหลักที่  1  ศิลาจารึกพ่อขุนรามคำแหงมหาราช  นอกจากนี้ยังมีวรรณกรรมที่แปลมาจากคัมภีร์ในพระพุทธศาสนา  คือ  เรื่องไตรภูมิพระร่วง  หรือไตรภูมิกถา

1.2.1          ศิลปะอยุธยา (พุทธศตวรรษที่  20-24  )

ศิลปะสมัยอยุธยาเป็นศิลปะท่าสร้างขึ้นในอาณาจักรอยุธยาในระยะเวลา  417  ปี  ซึ่งมีศิลปกรรมแขนงต่างๆเกิดขึ้นมาก  ศิลปกรรมเหล่านี้มีรูปแบบเนื้อหาที่คล้ายคลึงกัน  และมีวิวัฒนาการไปตามสภาพของบ้านเมือง

1.สถาปัตยกรรม   สถาปัตยกรรมอยุธยาสามารถแบ่งช่วงเวลาออกได้เป็น  3  ยุคด้วยกัน  คือ  สถาปัตยกรรมอยุธยาตอนต้น  ตั้งแต่สมเด็จพระรามาธิบดีที่  1  ทรงสถาปนากรุงศรีอยุธยาเมื่อ  พ.ศ.  1893  จนถึงสมัยพระบรมไตรโลกนาถใน  พ.ศ.  2031  ลักษณะสถาปัตยกรรมเป็นแบบศิลปะลพบุรี  หรือ  ศิลปะเขมร  กับศิลปะอู่ทอง  ลักษณะทางสถาปัตยกรรมนิยมสร้างปรางค์เป็นประธานของวัดโดยมีลักษณะเลียนแบบปรางค์เขมรแต่มีลักษณะสูงชะลูดกว่า

สถาปัตยกรรมอยุธยาตอนกลาง   เริ่มตั้งแต่สมเด็จกระบรมไตรโลกนาถเสด็จขึ้นครองราชย์ที่เมืองพิษณุโลกใน  พ.ศ.  2006  จนถึงสมัยพระเจ้าปราสาททองใน  พ.ศ.  2172  สถาปัตยกรรมได้รับอิทธิพลของศิลปะสุโขทัย  โดยหันไปนิยมเจดีย์ทรงลังกาแบบสุโขทัยแทนปรางค์แบบเขมร

สถาปัตยกรรมอยุธยาตอนปลาย     เริ่มตั้งแต่รัชกาลสมเด็จพระเจ้าปราสาททอง  พ.ศ.  2172  จนถึงสิ้นสมัยอยุธยาใน  พ.ศ.  2310  เป็นช่วงเวลาที่ศิลปะเขมรเข้ามามีอิทธิพลในศิลปะอยุธยาอีกครั้ง  โดยเฉพาะรูปแบบสถาปัตยกรรมปรางค์และสถาปัตยกรรมเขมร

 

วัดไชยวัฒนาราม  สถาปัตยกรรมสมัยอยุธยาตอนปลาย

ในสมัยสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ  (พ.ศ.  2275 - 2301)  เป็นช่วงของการบูรณปฏิสังขรณ์การสร้างพระเจดีย์ย่อมุมไม้สิบสองเป็นที่นิยม

สถาปัตยกรรมแบบอื่น ๆ  คือโบสถ์  วิหาร  สมัยอยุธยาตอนต้นนิยมทำขนาดใหญ่มากเป็นอาคารโถงสี่เหลี่ยม  ตัวอาคาร  ผนัง  เสา  ก่อด้วยอิฐ  ผนังอาคารเจาะเป็นช่องแคบๆ  คล้ายซี่กรง  เรียกว่า  ลูกฟัก  เพื่อให้มีทางระบายลมและแสงแดดส่องผ่านเข้าไปได้บ้าง  ยังไม่มีการเขียนภาพจิตกรรมฝาผนังตกแต่ง  พอถึงสมัยอยุธยาตอนกลางอาคารลดขนาดเล็กลง  ก่อผนังทึบ  เจาะช่องระบายลมแคบๆ  มีบานประตู 2-3 ช่อง

อาคารสมัยอยุธยาตอนปลาย  ฐานอาคารนิยมทำเป็นรูปโค้งคล้ายท้องเรือ  ถือเป็นลักษณะเฉพาะของอาคารสมัยนี้  มีการเจาะหน้าต่างที่ผนังอาคาร  ตกแต่งประดับซุ้มประตูหน้าต่างอย่างประณีต  ใช้กระเบื้องเคลือบมุงหลังคา  ในสมัยนี้มีการติดต่อการค้ากับยุโรปมากขึ้น  ทำให้ได้รับวิทยาการใหม่ๆ  มีการนำเอาศิลปะการก่อสร้างอาคารของยุโรปเข้ามาผสม

สำหรับสถาปัตยกรรมที่เกี่ยวข้องกับสถาบันพระมหากษัตริย์ของอยุธยาถูกทำลายไปมากจนยากที่จะหารูปแบบที่แท้จริงได้  มีเพียงฐานรากเท่านั้นที่พอมีเค้าโครงให้เห็นได้บ้าง  เป็นพระที่นั่งอยู่นอกกรุงศรีอยุธยา

ส่วนสถาปัตยกรรมที่เกี่ยวกับการปกครองบ้านเมืองนั้น  ก็มีป้อมปราการและกำแพงเมือง    นอกจากนี้ยังมีสถาปัตยกรรมที่อยู่อาศัยของประชาชน  ซึ่งเรียกว่า  เรือนไทย  นิยมสร้างเป็นเรือนชั้นเดียว  ยกพื้นสูงใต้ถุนโปร่ง  มี  2  ลักษณะ  คือ  เรือนเครื่องผูก  ปลูกด้วยไม้ไผ่  ใช้เส้นหวายและตอกเป็นเครื่องผูกรัด  เป็นที่อยู่ของชาวบ้านทั่วไป  และเรือนเครื่องสับ  ปลูกด้วยไม้  การปลูกต้องอาศัยวิธีเข้าปากไม้  โดยปากเป็นร่องในตัวไม้แต่ละตัว  แล้วนำมาสับประกบกัน  เป็นเรือนของผู้มีฐานะดี

             2.ประติมากรรม   ศิลปะอยุธยาด้านประติมากรรม   ส่วนมาสกสร้างเนื่องในพระพุทธศาสนา  พระพุทธรูปสมัยนี้นิยมหล่อด้วยสำริด  พระประธานในโบสถ์วิหารสมัยนี้มักเป็นปูนปั้นหรือสำริดขนาดใหญ่โตคับโบสถ์  สมัยอยุธยาตอนปลายนิยมสร้างพระพุทธรูปทรงเครื่องกันมาก

 
พระพุทธรูปทรงเครื่องใหญ่  ศิลปะสมัยอยุธยาตอนปลาย

นอกจากนี้ยังมีการสร้างพระพิมพ์ทำเป็นพระพุทธรูปองค์เล็กๆ  หลายองค์บนแผ่นเดียวกัน  เรียกว่า  พระแผง  หรือพระกำแพงห้าร้อย

3.จิตรกรรม   ภาพจิตกรรมอยุธยาเหลืออยู่น้อยมาก  ส่วนใหญ่เป็นเรื่องพระพุทธศาสนาในสมันอยุธยาตอนต้นนิยมเขียนลงบนผนังคูหาปรางค์และคูหาเจดีย์เท่านั้น   ยังไม่มีการเขียนบนผนังโบสถ์วิหาร  วิธีเขียนจะเขียนภาพบนผนังขณะที่ผิวปูนที่ฉาบยังหมาดๆอยู่  เพื่อให้เนื้อสีซึมเข้าไปในผนัง  เรียกว่า  ภาพปูนเปียก

4.ประณีตศิลป์   ในสมัยอยุธยามีหลายประเภท  เท่าที่ปรากฏหลักฐานเหลืออยู่เป็นพวกเครื่องไม้จำหลัก  การเขียนลายรดน้ำ  เครื่องเงิน  เครื่องทอง  เครื่องถม  และการประดับมุกส่วนใหญ่เป็นศิลปกรรมมี่สร้างขึ้นปลายสมัยอยุธยา  มีเพียงไม่กี่ชิ้นที่เป็นของสมัยกลางและสมัยต้น

ในสมัยปลายอยุธยา  ประณีตศิลป์รุ่งเรืองมาก  นอกจากนี้มีการประดับมุก

5.นาฏศิลป์    การแสดงนาฏศิลป์สมัยอยุธยามีการแสดงเป็นเรื่องเป็นราว  ส่วนด้านการดนตรีก็พัฒนาขึ้นมาก  มีการประสมวง  3  ลักษณะ   ได้แก่  วงมโหรี  วงปี่พาทย์  และวงเครื่องสาย  มีบทเพลงและทำนองเพลงของสมัยอยุธยาเป็นอันมากที่สืบทอดต่อมาจนถึงปัจจุบัน

6.วรรณกรรม   วรรณกรรมสมัยอยุธยาเท่าที่มีหลักฐานเหลืออยู่และพอจะตรวจสอบได้มีไม่มากนัก  ลักษณะวรรณกรรมค่อนข้างหลากหลายในเนื้อหา  คือ  มีทั้งวรรณกรรมที่เกี่ยวกับพิธีกรรมศาสนาและคำสอน  การสดุดีและเฉลิมพระเกียรติพระมหากษัตริย์ ตลอดจนวรรณกรรมเกี่ยวกับความรัก  การบันเทิงเริงรมย์  และการบันทึกเหตุการณ์  มีทั้งประเภทร้อยแก้วและร้อยกรอง  โดยมีลักษณะสำคัญร่วมกันประการหนึ่ง  คือ  ผู้แต่งวรรณกรรมเป็นคนชั้นสูงและมีความสัมพันธ์กับราชสำนัก

สมัยต้นอยุธยา  วรรณกรรมสำคัญ  คือ  ลิลิตโองการแช่งน้ำ

สมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช  จัดเป็นรุ่งเรืองทางวรรณกรรมอีกสมัยหนึ่ง  วรรณกรรมที่แต่งขึ้นในระยะนี้ค่อนข้างมีเนื้อหาหลากหลาย   นอกจากนี้ก็มี  จินดามณี  เป็นแบบเรียนภาษาไทยเล่มแรกที่พระโหราธิบดีแต่งขึ้นใน  พ.ศ.  2215  และพระราชพงศาวดารกรุงเก่าฉบับหลวงประเสริฐอักษรนิติ์  รวบรวมขึ้ใน  พ.ศ.  2223

ระยะสุดท้ายของความรุ่งเรืองทางวรรณกรรมอยู่ในรัชสมัยของสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ  วรรณคดียุคนี้ส่วนใหญ่เป็นประเภทร้อยกรอง  ทั้งโคลง  ฉันท์  กาพย์  กลอน  และร่าย

สำหรับสมัยธนบุรี  (พ.ศ.  2310-2325)   เป็นช่วงเวลาสั้นเพียง  15  ปีเท่านั้น  ศิลปกรรมต่างๆ  ที่สร้างขึ้นคงเป็นไปตามแบบอย่างของอยุธยา  จึงผนวกรวมเข้าไว้ในศิลปะอยุธยา

    1.2.3 ศิลปะรัตนโกสินทร์ตอนต้น (รัชกาลที่ 1-3 พ.ศ. 2325-2394)

         ศิลปะรัตนโกสินทร์ เริ่มตั้งแต่พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราชทรงสถาปนากรุงเทพมหานครขึ้นใน พ.ศ. 2325

         1. สถาปัตยกรรม กล่าวกันว่าการสร้างกรุงเทพ เป็นการนำแบบอย่างของปราสาทราชวังและวัดวาอารามที่ถูกทำลายเมื่อครั้งกรุงศรีอยุธยาแตกมารื้อฟื้นขึ้นอีกครั้ง

         อาคารบ้านเรือนยังคงสร้างบ้านไม้แบบเรือนไทยกันทั่วไป ในสมัยรัชกาลที่ 3 เปลี่ยนแปลงไปบ้าง คือ เจ้านายและขุนนางนิยมก่อสร้างอาคารบ้านเรือนด้วยอิฐโบกปูน และมุงหลังคาด้วยกระเบื้องแบบจีน

 

เจดีย์ที่วัดยานนาวา  สมัยรัชกาลที่  3

               สถาปัตยกรรมทางด้านศาสดาไม่ได้เปลี่ยนแปลงไปจากเดิม ยังนิยมสร้างปรางค์และเจดีย์ไม้สิบสอง   โบสถ์และวิหารก็ยังคงเลียนแบบมาจากอยุธยา คือ เป็นแบบทรงโรงฐานแอ่นโค้งตกท้องช้าง จนถึงสมัยรัชกาลที่ 3 มีการเปลี่ยนแปลงรูปแบบของโบสถ์ วิหารครั้งสำคัญกลายเป็นแบบที่มีอิทธิพลศิลปะจีนอย่างมาก เรียกว่า แบบพระราชนิยม  กล่าวคือ เลิกระบบช่อฟ้า ใบระกา หางหงส์ เสาทำเป็นเสาสี่เหลี่ยมไม่มีหัวเสา หน้าบันประดับลายปูนปั้นหรือเครื่องถ้วยจีน ศิลปะแบบพระราชนิยมนี้เป็นที่นิยมกันแพร่หลาย ดังนั้น  วัดที่สร้างใหม่และวัดที่ได้รับการบูรณปฏิสังขรณ์ในรัชกาลนี้จึงมักสร้างตามศิลปะแบบพระราชนิยมแทบทั้งสิ้น

         2. ประติมากรรม สมัยรัตนโกสินทร์มิได้ให้ความสำคัญในการสร้างพระพุทธรูปเหมือนสมัยสุโขทัยหรืออยุธยา แต่มุ่งไปที่การสร้างวัดและบูรณปฏิสังขรณ์วัดวาอารามมากกว่า

         ประติมากรรมตกแต่งที่แปลกในสมัยนี้  คือ ความนิยมนำภาพสลักตุ๊กตาหินยืนกลางแจ้งมาประดับไว้ตามประตู ตามลาน ทำเป็นรูปคน ตัวงิ้ว รูปสิงโต โดยใช้ช่างฝีมือชาวจีน

         3. จิตรกรรม จิตรกรรมรัตนโกสินทร์ตอนต้น ถือเป็นยุคแบบแผนของจิตรกรรมแบบประเพณีไทยเพราะมีรูปแบบที่พัฒนาสืบต่อมาจากสมัยอยุธยาจนเกิดลักษณะเฉพาะของจิตรกรรมแบบประเพณีไทย มีทั้งจิตรกรรมฝาผนัง ภาพพระบฏ ตลอดจนภาพเขียนแบบสมุดไทย

         รูปแบบเฉพาะของจิตรกรรมที่จัดว่าเป็นแบบอย่างของสมัยนี้ คือ ภาพเทวดาและกษัตริย์ ราชสำนัก จะเขียนอย่างงดงาม มีการปิดทองให้ดูเด่น จะแสดงความรู้สึกด้วยกิริยาอาการ แต่ใบหน้าสงบนิ่งไม่แสดงความรู้สึกใดๆท่าทางจะเป็นอย่างละคร หรือเป็นท่าประดิษฐ์มากกว่าจะเป็นท่าทางธรรมชาติ ส่วนภาพคนธรรมดาสามัญจะเขียนตามสภาพความเป็นจริง

         สำหรับภาพพระบฏ คือ ภาพเขียนเกี่ยวกับพระพุทธศาสนา  ส่วนภาพเขียนแบบสมุดไทย หรือหนังสือตัวเขียนสมัยโบราณมี 2 ชนิด ชนิดหนึ่งเขียนลงบนใบลานเป็นแผ่นๆอีกชนิดหนึ่งเขียนกระดาษข่อย หนังสือใบลานใช้เฉพาะเรื่องในพระพุทธศาสนาแต่สมุดข่อยใช้กับเรื่องราวต่างๆ ได้ทั่วไป

         อนึ่ง ในสมัยรัชกาลที่ 3 มีจิตรกรรมไทยแบบพระราชนิยมเกิดขึ้นด้วย คือ จิตรกรรมฝาผนังที่เขียนแบบจีน

  
ภาพฝาผนัง

         4. ประณีตศิลป์ ในสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้น ประณีตศิลป์มีความสำคัญ เพราะมีสิ่งจำเป็นที่จะต้องสร้างขึ้นใหม่แทนของที่ถูกทำลายและของเก่าที่ชำรุดไปแล้ว มีการรวบรวมช่างประเภทต่างๆที่เรียกว่า ช่างสิบหมู่ เข้ามาสร้างงานประณีตศิลป์

         5. นาฏศิลป์และดุริยางคศิลป์ นาฏศิลป์ประเภทโขน ละคร ระบำ และหนัง เฟื่องฟูมากขึ้นในสมัยต้นรัตนโกสินทร์ พระมหากษัตริย์ทรงถือเป็นพระราชภาระให้การสนับสนุน

         สำหรับดนตรีไทยก็มีการพัฒนาและเปลี่ยนแปลงไปมาก ในด้านเครื่องดนตรีมีการเพิ่มเครื่องดนตรีเข้าไปในวงมโหรีและวงปี่พาทย์ จนเกิดวงปี่พาทย์เครื่องคู่และวงมโหรีเครื่องคู่ขึ้น

         วงมโหรีประกอบด้วยเครื่องดีด สี ตี เป่า

         วงปี่พาทย์ เป็นวงดนตรีที่ประกอบด้วยเครื่องตีเป็นหลัก ที่สำคัญ ได้แก่ ระนาดเอก ระนาดทุ้ม ฆ้องวงใหญ่ ฆ้องวงเล็ก เครื่องเป่าคือปี่ใน มีเครื่องกำกับจังหวะ คือ ฉิ่งและตะโพน กลองทัด

         วงปี่พาทย์เครื่องคู่ มีเครื่องดนตรี ดังนี้

              ระนาดเอก 1 ราง คู่กับระนาดทุ้ม 1 ราง

              ฆ้องวงใหญ่ 1 วง คู่กับฆ้องวงเล็ก 1 วง

              ปี่นอก 1 เลา คู่กับปี่ใน 1 เลา

              ฉิ่ง 1 คู่ ตะโพน 1 ใบ กลองทัด 2ใบ

         วงมโหรีเครื่องคู่ประกอบด้วยฉาบเล็ก ฉิ่ง โหม่ง กรับพวง โทน รำมะนา ซอด้วง ขลุ่ย เพียงออ ฆ้องวงใหญ่ ฆ้องวงเล็ก ขลุ่ยหลีบ ซออู้ จะเข้ 2 ตัว ระนาดเอก ระนาดทุ้ม ซอสามสายหลีบ

         6. วรรณกรรม ในสมัยรัตนโกสินทร์ วรรณกรรมสมัยรัชกาดที่ 1-2 และต้นรัชกาลที่ 3 มีพัฒนาการสืบเนื่องมาจากปลายสมัยอยุธยาและสมัยธนบุรี  ส่วนแนวเรื่องจะเกี่ยวกับพุทธประวัติ สุภาษิต บทสดุดี ชาดก ความรัก สงครามกับความรัก สำหรับร้อยแก้วมีน้อย เป็นงานแปลจากภาษาทางเอเชีย 4 เรื่อง ได้แก่ อิหร่านราชธรรม แปลจากภาษาเปอร์เซีย ไซฮั่น สามก๊ก

         วรรณกรรมรุ่งเรืองมากในสมัยรัชกาลที่ 2 พระมหากษัตริย์ทรงพระราชนิพนธ์ทั้งบทละครใน บทละครนอก นอกจากนี้ยังทรงพระราชนิพนธ์ กาพย์เห่เรือ บทพากย์โขนบางตอน และเสภาขุนช้างขุนแผนบางตอน  กวีคนสำคัญที่ถือกันว่าเป็นกวีของประชาชนในสมัยนี้คือ สุนทรภู่

         ในช่วงกลางสมัยรัชกาลที่ 3 คือใน พ.ศ. 2379 ได้เกิดการพิมพ์ขึ้นในเมืองไทย ถือเป็นหัวเลี้ยวหัวต่อสำคัญของวรรณกรรม เริ่มจากการเกิดหนังสือพิมพ์ ซึ่งทำให้เกิดนักเขียนและนักอ่านเพิ่มขึ้น