ออกพรรษาอีสาน

คนทั่วไปย่อมรู้จักคำว่า ประเพณี  คุ้นเคยกับคำนี้แทบจะทุกเพศทุกวัย ในชีวิตของแต่ละคนเกี่ยวข้องกับประเพณีตั้งแต่เกิดไปจนกระทั่งตาย  แต่อาศัยที่คนเราเกี่ยวดองกับประเพณีอยู่เนือง ๆ ก็มักจะเกิดความชินชาและเฉยชาที่จะสนใจสาระสำคัญของประเพณี แต่จะให้ความสนใจและเห็นความสำคัญต่อพิธีกรรมหรือ กิจกรรมแห่งประเพณีนั้นมากกว่า<o:p></o:p>

การประกอบพิธีกรรมเป็นการถ่ายทอดความรู้ และประสบการณ์ของคนรุ่นก่อน ๆ ให้แก่คนรุ่นต่อมา โดยได้มีการหาวิธีการที่คิดว่าเหมาะสมที่สุดที่จะสื่อความหมายต่ออำนาจสิ่งศักดิ์สิทธิ์ทั้งหลายได้ และตลอดระยะเวลาที่ผ่านมาก็ได้เพิ่มความซับซ้อนมากขึ้นจนกลลายเป็นพิธีกรรมไปในที่สุด  การประกอบประเพณี พิธีกรรมตามความเชื่อของชาวไทย มีปรากฏอยู่ในช่วงระยะเวลาต่าง ๆ กันในรอบปีและชาวบ้านในแต่ละชุมชนก็ได้ถือปฏิบัติซ้ำ ๆ กันเมื่อถึงช่วงเวลาที่เคยประกอบพิธีกรรมในรอบปีที่ผ่านมา เช่น ประเพณีแห่ปราสาทผึ้ง ที่จังหวัดสกลนคร  ประเพณีไหลเรือไฟ  ที่จังหวัดนครพนม และประเพณีชักพระ  ที่จังหวัดสุราษฎร์ธานี  ซึ่งประเพณีเหล่านั้นได้จัดตามความเชื่อเรื่องการเสด็จกลับจากสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ ภายหลังจากเสด็จขึ้นไปเทศนาโปรดพุทธมารดาขององค์สัมมาสัมพุทธเจ้า   งานประเพณีทั้งหมดนั้น จัดเป็นงานประเพณี เนื่องในเทศกาลออกพรรษาตามคติชาวพุทธศาสนา  <o:p></o:p>

ประเพณีในเดือนสิบเอ็ดหรือเทศกาลออกพรรษา คือวันที่พระภิกษุจำพรรษาครบ 3 เดือน เรียกว่า ไตรมาส ตามพุทธบัญญัติ ตรงกับวันขึ้น 15 ค่ำ เดือน 11 (ประมาณเดือนตุลาคม) ในวันออกพรรษานี้ในส่วนที่เป็นพิธีของสงฆ์จะมีการทำพิธีปวารณาต่อกัน คือต่างรูปต่างกล่าวปวารณาตามลำดับอาวุโส  คำปวารณามีใจความว่า “ข้าพเจ้าขอปวารณาต่อสงฆ์ ด้วยได้เห็นก็ดี  ด้วยได้ฟังก็ดี  ด้วยสงสัยก็ดี  ขอท่านทั้งหลายจงอาศัยความ กรุณาว่ากล่าวข้าพเจ้าเมื่อข้าพเจ้าสำนึกได้จักทำคืนเสีย แล้วจะสำรวมระวังต่อไป”   ในส่วนของชาวบ้านจะมีการทำบุญตักบาตรเหมือนกันโดยทั่วไป และในบางแห่งก็จะจัดให้มีการตักบาตรเทโวเพื่อบูชาองค์พระสัมมาสัมพุทธเจ้า<o:p></o:p>

บุญประเพณีในวันออกพรรษาที่เชื่อกันว่าเป็นการต้อนรับพระพุทธองค์เสด็จลงจากสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ มีการปฏิบัติต่างกันไปตามท้องถิ่น ในภาคอีสานมีงานบุญจุดประทีป ปล่อยเรือไฟและต้นดอกเผิ่ง เป็นพุทธบูชาแด่องค์พระสัมมาสัมพุทธเจ้าในวันเพ็ญ 15 ค่ำ เดือน 11<o:p></o:p>

การแห่ปราสาทผึ้ง เป็นประเพณีโบราณอีสาน มุ่งทำเป็นพุทธบูชา หรือเกี่ยวข้อง กับความเชื่อทางศาสนา คำว่า "ปราสาทผึ้ง" ในภาษาอีสานจะออกเสียง "ผาสาทเผิ่ง" งานแห่ปราสาทผึ้งในเทศกาลออกพรรษาของชาวอีสาน ช่วงเวลา เทศกาลวันออกพรรษา วันขึ้น ๑๕  ค่ำ เดือน ๑๑ แม้ว่าจะมีอยู่ทั่วไปในหลายจังหวัด แต่ก็ไม่จัดใหญ่โตและปฏิบัติต่อเนื่องเช่นของเมืองสกลนคร<o:p></o:p>

ชาวสกลนครมีการฉลองเทศกาลออกพรรษาที่เป็นเอกลักษณ์เฉพาะ ซึ่งแตกต่างจากจังหวัดอื่น ๆ ด้วยการสร้าง “ ปราสาทผึ้ง ” ถวายเป็นพุทธบูชาโดยยึดคติความเชื่ออยู่ 2 กระแส คือที่อยู่อาศัยเป็นหนึ่งในปัจจัยสี่ของสิ่งมีชีวิต ดังนั้นเวลา หากเป็นที่ประทับของ พระราชาก็เรียกว่า พระราชวัง ถ้าเป็นที่อยู่ของเศรษฐีก็เรียกว่า คฤหาสน์ ส่วนสถานที่จำพรรษาของพระภิกษุสามเณร นิยม เรียกว่า กุฏิ สำหรับที่อยู่ของคนธรรมดาสามัญพากันเรียกว่า "บ้าน"   ส่วนความเชื่ออีกกระแสหนึ่ง สืบเนื่องมาจากครั้งพุทธกาลได้มีพระภิกษุชาวโกสัมพีเกิดทะเลาะวิวาทกัน ระหว่างพระธรรมธรฝ่ายหนึ่งกับพระวินัยธรอีกฝ่ายหนึ่ง แม้พระพุทธองค์ทรงตักเตือนสักเท่าใดก็ไม่ฟัง จึงเสด็จหนีความรำคาญเหล่านั้นไปพักอยู่ที่ป่ารักขิตวัน ซึ่งที่ป่านั้นมีพญาช้างและพญาวานรคอยเป็นอุปัฏฐากพระพุทธองค์ โดยพญาช้างมีหน้าที่ตักน้ำ ส่วนพญาวานรเป็นผู้หาผลไม้มาถวายเป็นประจำตลอดพรรษา อยู่มาวันหนึ่งพญาวานรได้ไปพบรวงผึ้งบนต้นไม้เข้า จึงเก็บมาถวายแด่พระพุทธเจ้า เมื่อพระพุทธองค์ทรงรับรวงผึ้งนั้นแล้วทำให้พญาวานรดีใจมาก ถึงกับกระโดดโลดแล่นไปบนต้นไม้กระโจน ไปมาบนคาคบ เกิดพลาดพลัดตกลงมาถึงแก่ความตาย ด้วยอานิสงส์จากการได้ถวายรวงผึ้งแด่พระพุทธเจ้า ทาให้พญาวานรได้ไปเกิดเป็นพรหมบนสวรรค์ด้วยความเชื่อทั้งสองกระแสจึงเป็นที่มาของประเพณีปราสาทผึ้ง<o:p></o:p>

อย่างไรก็ดีในสาระของความต้องการบุญกุศลส่วนตัวดังกล่าวมาแล้วยังมีสาระที่ต้องการอุทิศส่วนกุศลให้แก่ผู้วายชนม์ ซึ่งอาจได้มาจากคติของชาวจีนที่ทามาหากินในสกลนคร ที่ทำการตัดเป็นรูปทรงบ้านเรือนอาคารเผาอุทิศให้ผู้ตาย แต่หากดัดแปลงเป็นการสร้างอาคารเป็นทรงหอผี ประดับด้วยดอกผึ้งถวายพระสงฆ์อุทิศให้ผู้วายชนม์การทำปราสาทผึ้งส่วนมากในอีสานนิยมทำกันมาแต่โบราณด้วยเหตุผลหรือคติที่ว่า<o:p></o:p>

1. เพื่ออุทิศส่วนกุศลให้แก่บรรพบุรุษผู้ที่ล่วงลับไปแล้ว<o:p></o:p>

2. เพื่อตั้งความปรารถนาไว้หากเกิดในภพมนุษย์ขอให้มีปราสาทราชมณเฑียรอาศัยอยู่ด้วยความมั่งมีศรีสุข ถ้าเกิดในสวรรค์ขอ ให้มีปราสาทอันสวยงาม มีนางฟ้าแวดล้อมเป็นบริวารจานวนมาก<o:p></o:p>

3. เพื่อรวมพลังสามัคคีทำบุญร่วมกัน พบปะ สนทนากัน<o:p></o:p>

4. เพื่อเป็นการประกาศหลักศีลธรรม ทางบุญทางกุศลให้ปรากฏโดยชาวคุ้มวัดต่าง ๆ ร่วมข้าราชการ พ่อค้า ประชาชน บริจาคเงินตามศรัทธาพร้อมกัน ทำปราสาทผึ้ง กำหนดเอาวันเทศกาลออกพรรษาเป็นวันจัดงาน วันแรกแข่ง เรือ วันที่สองแห่ปราสาทผึ้ง วันที่สามทำบุญออกพรรษา กลางคืนมีการสมโภชตามสมควร<o:p></o:p>

ปราสาทผึ้งของจังหวัดสกลนคร ได้พัฒนารูปแบบของการทำปราสาทผึ้ง ออกเป็น 3 ระยะดังนี้คือ<o:p></o:p>

1) ระยะแรกยุคต้นผึ้งหรือหอผึ้ง เป็นต้นกำเนิดของปราสาทผึ้งในปัจจุบัน ทำจากต้นกล้วย ตัดให้ยาวพอสมควรทำขาหยั่งสามขายึดต้นกล้วยเข้าไว้ จากนั้นจะนำขี้ผึ้งมาเคี่ยวให้หลอมเหลวใส่ลงในแม่พิมพ์ เรียกว่า “ดอกผึ้ง” แล้วนำมาติดที่ก้านกล้วยหรือกาบกล้วย ซึ่งต่อมาได้ทำเป็นหอผึ้ง มีลักษณะเป็นทรงตะลุ่ม ทำโครงด้วยไม้ไผ่ผูกเสริมด้วยกาบกล้วย ก้านกล้วย จะเป็นรูปทรงสี่เหลี่ยมสองชั้น ต่อกันคล้ายเอวขันธ์หรือเอวพาน การตกแต่ง ยังนิยมประดับด้วยดอกผึ้ง ตามโครงกาบกล้วย<o:p></o:p>

2.) ระยะที่สองยุคปราสาทผึ้งทรงหอ-ทรงสิมหรือศาลพระภูมิ ได้มีพัฒนาการทำโครงเป็นโครงด้วยไม้ โดยใช้ไม้เนื้ออ่อนทำเป็นเสาสี่ต้น พันด้วยกระดาษสี เครื่องบนทำเป็นหลักคล้ายหมาก แต่งหน้าจั่วด้วยหยวกกล้วยประดับดอกผึ้ง ในส่วนปราสาทผึ้งทรงสิมจะลดความสูงลง ทำหน้าจั่วทรงจัตุรมุขตามแบบสิมพื้นบ้านของภาคอีสาน โดยทั่วไปการประดับตกแต่งใช้วิธีการแทงหยวกประดับป้านลม ช่อฟ้า ใบระกา ด้วยดอกผึ้งตามส่วนต่าง ๆ<o:p></o:p>

3) ยุคปราสาทผึ้งเรือนยอด เป็นการทำปราสาทผึ้ง โดยการพัฒนารูปแบบลวดลายองค์ประกอบให้วิจิตรพิสดารยิ่งขึ้น ด้วยโครงไม้ ให้เป็นทรงปราสาทจตุรมุขมีเรือนยอดเรียวหรือที่เรียกว่า “กฎาคาร” ตัวอาคารทั้งสี่ด้านต่อเป็นมุขยื่นออกไปมีขนาดเท่ากับบางแห่งสร้างปราสาทสามหลังติดกัน นอกจากนี้ยังเน้นความประณีตในการตกแต่งผึ้งให้งดงาม เช่นกำแพงแก้ว หน้าบัน ช่อฟ้าใบระกา นาคสะดุ้ง โดยใช้ศิลปกรรมไทยหรือผสมผสานระหว่างศิลปะอีสานกับไทยภาคกลาง เป็นการสร้างปราสาทที่เลียนแบบที่ประทับพระมหากษัตริย์ เพื่อถวายแด่องค์พระสัมมาสัมพุทธเจ้า ประดับตกแต่งมีทั้งแบบหล่อแกะลาย และแบบติดพิมพ์สมัยใหม่<o:p></o:p>

การแห่ปราสาทผึ้งจะมีอยู่ 2 ส่วน คือในวันขึ้น 14 ค่ำเดือน 11 จะเป็นการนำปราสาทผึ้งไปชุมนุมกันเพื่อฉลองคบงัน 1 วัน 1 คืน ในวันรุ่งขึ้น เป็นวันขึ้น 15 ค่ำ เดือน 11จะเป็นวันแห่ปราสาทผึ้งไปทอดถวาย ณ วัดพระธาตุเชิงชุมวรวิหาร ซึ่งจะมีขบวนแห่อย่างสวยงาม ประกอบด้วยการแสดงพื้นบ้านต่าง ๆ ของสภาวัฒนธรรมอำเภอทุกอำเภอ เช่น การแต่งกาย 6 เผ่า การรำมวยโบราณการฟ้อนถูไท(ผู้ไทย) การแสดงดนตรีพื้นเมืองการแสดงถึงวิถีชีวิตของคนสกลนครซึ่งเป็นประเพณีที่มีความสนุกสนานแต่ในขณะเดียวกันได้แสดงออกถึงความเชื่อในพระพุทธศาสนาเป็นสำคัญและถือเป็นเอกลักษณ์ทางวัฒนธรรมของจังหวัด สกลนคร<o:p></o:p>

งานบุญประเพณีในเทศกาลออกพรรษา ซึ่งมีการทำบุญต่าง ๆ ในวันออกพรรษาทุกท้องถิ่นตามคติความเชื่อในพระพุทธศาสนา เรื่องพระพุทธองค์เสด็จจากสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ หลังจากทรงขึ้นไปโปรดพระพุทธมารดาเป็นเวลา 1 พรรษานั้น มีความแตกต่างกันไปแต่ละถิ่นที่  แต่มีประเพณีปฏิบัติเหมือนกันทุกแห่ง เมื่อออกพรรษาแล้วจะมีการทำบุญทอดกฐิน ตามวัดต่าง ๆ <o:p></o:p>

<o:p> </o:p>

<o:p> </o:p>

อ้างอิงจาก<o:p></o:p>

พิเชนทร์  จันทร์ปุ่ม. ศาสนาศิลปวัฒนธรรมท้องถิ่นจังหวัดสกลนคร. สกลนคร: มหาวิทยาลัยราชภัฏสกลนคร, ๒๕๕๑.<o:p></o:p>

สุรเชษฐ์  งิ้วพรหม. เที่ยวสนุกเมืองอีสานสกลนคร. นนทบุรี: ธิงค์บียอนด์ บุ๊ค, ๒๕๕๖<o:p></o:p>

ออกพรรษาอีสาน

ความคิดเห็น